‘Zararın neresinden dönülse kârdır’ önermesine katılır mısınız? Geçmişte alınan kararların bugünü öngöremeyeceği, bazen taşıyamayacağı hatta en baştan yanlışlı olduğu fikri kâğıt üstünde hoş görünüyor olabilir. Lakin araştırmalar insanların birçoklarının zararlarından dönmediğini gösteriyor.
Batık Maliyet Yanılgısı (The Sunk Cost Fallacy) denilen bu durum stratejik karar alma konusunda tecrübeli büyük devlet ve şirketleri bile etkileyen bir davranış biçimi.
‘Concorde Yanılgısı’ olarak da bilinen batık maliyet yanılgısında 1956’da İngiltere ve Fransa’nın süpersonik Concorde uçağını geliştirme etabında büyük mali ziyanlara girmelerine karşın projeyi siyasi ve yasal nedenlerle sürdürmeleri ve yatırımlarının karşılığını alamamaları örnek gösterilir.
Yani insanların vakit, para, emek, kaynak harcadığı bir uğraşıya, ziyanları artsa da devam etme eğilimine girmesi batık maliyet yanılgısına denk geliyor. Kulağa ekonomik bir terim üzere gelse de durum aslında çoğunlukla duygusal.
Romantik bağlarda çiftlerin başına sıklıkla gelen bir durum. Mutsuz olunsa da bir arada geçirilen yılları duygusal bir emek ve yatırım olarak görerek ilgiyi sonlandırmamak ve mutsuz olmaya devam etmek üzere ya da asla kullanılmayan, işe yaramayan eşyaların evvelce çok para verildiği için hâlâ saklanması üzere. Ya da para verildi diye hasta hasta konsere gitmek üzere. Bilet alındı diye hiç beğenilmeyen bir sineması sinemada izlemeye, başladığınız kitabı sevmeseniz de okumaya devam etmeniz üzere. Örnekler çoğaltılabilir.
Sorunun temelindeki soru ise şu; “İnsan ziyanı görmesine karşın neden bundan geri dönmez?” Öbür bir deyişle “İnsanlar neden her vakit gerçekçi kararlar alamıyor?” Birinci karşılığı insanların kararlarında hislerin kıymetli yer kapladığı. Yalnızca kâr ziyan bilançosuna bakılması gereken finansal yatırımların altında bile karar vericilerin bir işi başarmak, önder olmak, kendisiyle gurur duymak üzere duygusal planları var.
Uzmanlar bu durumda bireyde ruhsal sıkışmışlık hissi doğduğunu söylüyor. Artık işinize yaramasa da plana sadık kalmak, bedelini uzun müddettir ödediğiniz bir şeyin karşılığını alamayacağınız tarafındaki zihinsel uyumsuzluğu düzeltme uğraşına işaret ediyor. Öte yandan bir karar alındığında o karardan vazgeçmek şahısta suçluluk ve pişmanlık hissine neden oluyor. Bu da taahhüt yanlılığı ile alakalı. Geçmişteki kararlarımızın artık en güzel aksiyon planı olmadığı istikametinde yeni ispatlar ortaya çıksa da ardında durmaya devam etme yanılsamasından gelen bir çeşit taraflı bağlılık. Bugünü geçmişin çoktan harcanmış maliyetleri üzerinden kurmak ve şimdiki vaktin ve geleceğin yararlarını göz önünde bulundurmamak. Bir öteki neden olarak da insanların kayıptan kaçma isteği gösteriliyor.
Yeniden uzmanlara nazaran ruhsal olarak kaybetmenin acısı kazanmanın zevkinin neredeyse iki katı. Bu teoriye nazaran gelecekteki yararları düşünerek karar vermektense eski kararımızdan doğacak kayıplara saplanıp kalıyoruz ve ziyanı daha da artırıyoruz. Ömrün batık maliyetleri çoktan kaybedildiyse eskimiş kararları gömmenin vakti gelmedi mi?